در 30 سال گذشته، بهره‌برداری بیش از حد از ذخایر ماهیان خاویاری وحشی باعث شد که صید این ماهی‌ها در دریاچۀ خزر، کاهش جدی پیدا کند. ماهی‌های خاویاری در حال حاضر، بالاترین نسبت گونه‌های در معرض خطر انقراض را در فهرست اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) دارند.
با کاهش ذخایر ماهیان خاویار وحشی و منع بهره‌برداری از آن‌ها، تقاضای جهانی برای خرید این ماده غذایی افزایش یافت و همزمان، قیمت خاویار نیز سر به فلک کشید. چنین مواردی، راه را برای ورود پرورش ماهی خاویاری به این عرصه، هموار کردند.
روش پرورش این ماهی‌ها و بهره‌برداری تخم آن‌ها، تفاوت خاویار دریایی و پرورشی را مشخص می‌کند؛ بنابراین نحوه پرورش ماهیان خاویاری تفاوت زیادی در کیفیت محصول نهایی ایجاد خواهد کرد. در ادامۀ این مطلب، مراحل پرورش ماهی خاویاری و مزایای آن را به تفصیل شرح می‌دهیم. طرفداران خاویار پرورشی باکیفیت نیز می‌توانند با مراجعه به فروشگاه آنلاین باهو خاویار، جهت خرید خاویار اصل با بهترین کیفیت اقدام کنند.
کدام یک از انواع ماهیان خاویاری برای پرورش مناسب‌اند؟
بهترین نوع خاویار از ماهیان خاویاری که تحت عنوان «تاس‌ماهیان» نیز شناخته می‌شوند، به دست می‌آید. اگرچه در کشورهای دیگر، تخم استخراج‌شده از سایر ماهی‌ها نیز به عنون خاویار به فروش می‌رسد. (ما در ایران به تخم ماهیان غیر خاویاری، اشپل ماهی می‌گوییم.)
تا امروز، حدود 27 گونه از ماهیان خاویاری شناسایی شده‌اند که برخی از بهترین و مناسب‌ترین آن‌ها برای پرورش و استخراج خاویار، عبارتند از:
- فیل ماهی (ماهی خاویاری بلوگا): فیل ماهی که خاویار آن از باکیفیت و محبوب‌ترین خاویارهای سراسر جهان است، به وفور در دریاچۀ خزر، دریای سیاه و آزوف یافت می‌شود. این ماهی می‌تواند در آب چاه یا رودخانه، پرورش یافته و محدودۀ دمایی بالا را تحمل کند. اگرچه شایان ذکر است که پرورش ماهی خاویار بلوگا به دلیل بلوغ دیررس و دورۀ پرورش طولانی آن، پرورش‌دهندگان را با محدودیت‌هایی در این زمینه مواجه می‌کند.
- قره‌برون (تاس‌ماهی ایرانی): بعد از ماهی بلوگا، خاویار قره‌برون که اغلب در نواحی جنوب دریای خزر یافت می‌شود نیز بسیار ارزشمند است. بر خلاف فیل‌ماهی‌ها، تاس‌ماهی ایرانی بلوغ زودرس و رشد سریعی دارد. به طوری که از گونۀ بالغ آن، می‌توان حدود 2 کیلوگرم خاویار استخراج کرد.
- اوزون برون (دراکول): این ماهی نام‌آشنا که عمدتاً در دریاچۀ خزر، دریای سیاه و آزوف زندگی می‌کند، به دلیل بلوغ بسیار زودرس (در 6 سالگی) و بالا بودن میزان پروتئین گوشت و خاویار خود، از محبوب‌ترین گونه‌ها برای پرورش و تولید ماهی خاویاری محسوب می‌شود. به طور میانگین، از اوزون برون بالغ می‌توان حدود 5.1 کیلوگرم خاویار به دست آورد.
- شیب (تاس‌ماهی شکم‌برهنه): بلوغ جنسی این نوع از تاس‌ماهیان که از دیگر گونه‌های محبوب برای پرورش ماهیان خاویاری به شمار می‌رود، حدود 9 الی 12 سال است. به طور میانگین، از ماهی شیب می‌توان حدود 2.2 کیلوگرم خاویار خوب استخراج کرد.
- آسترای چالباش (تاس‌ماهی روسی): این گونه از ماهیان خاویاری، بومی دریای خزر بوده و عمدتاً در بخش‌های شمالی آن زندگی می‌کنند. میانگین خاویاردهی چالباش پرورشی نیز حدود 5 الی 3 کیلوگرم است.
ناگفته نماند که به علاوۀ گونه‌های مذکور، ماهیان دیگری نیز جهت پرورش و استخراج خاویار وجود دارند:
- تاس‌ماهی سیبری؛
- استرلیاد؛
- ماهی خاویاری دورگۀ بستر (حاصل جفت‌گیری فیل‌ماهی و استرلیاد)؛
- و…
برای پرورش هر یک از ماهیان خاویاری، چه شرایطی باید فراهم شود؟
رعایت شرایط مورد نیاز جهت پرورش ماهیان خاویاری در استخرهای پرورشی، تأثیر زیادی در کیفیت محصولات نهایی خواهد داشت. به طور معمول، دمای مناسب جهت پرورش اغلب این ماهی‌ها، حدود 19 الی 25 درجۀ سانتی‌گراد است.
اگرچه در استخرهایی با جریان آب و اکسیژن زیاد، می‌توان از آب گرم‌تر استفاده کرد، بهتر است که دمای آن از 35 درجه بالاتر نرود. به علاوه، دمای مناسب استخرهای خاکی نیز 28 درجۀ سانتی‌گراد است و آب آن باید در هر 4 یا 5 روز، تعویض شود.
پرورش ماهی‌ها در دمایی بسیار کمتر یا بیشتر از مقدار معمول، رشد آن‌ها را متوقف می‌کند. همچنین میزان مناسب شوری آب استخرها نیز حدود 10 گرم نمک در هر لیتر است. بهتر است تا میزان اسیدیتۀ آب نیز 7 الی 8.5 بوده و محیط بازی برای پرورش انواع ماهی خاویاری در نظر گرفته شود.
شایان ذکر است که میزان رویش گیاه در کف حوضچه‌های پرورشی نیز اهمیت زیادی خواهد داشت. به طوری که لازم است تا پرورش‌دهندگان، سالانه نسبت به برداشت گیاهان اضافی اقدام کنند. به علاوه جهت ضد عفونی کردن آب استخر، می‌توان از 2 تن آهک در هر یک هکتار استفاده کرد.
همچنین میزان مناسب اکسیژن آب دست کم 6 میلی‌گرم و مقدار گاز کربنیک نیز حدأکثر 5 میلی‌گرم خواهد بود. شایان ذکر است که به دلیل تجمع بچه‌ماهی‌های خاویاری در کف استخر، آبگیری بیش از اندازۀ آن توصیه نمی‌شود. به طور کلی، برخی از مهم‌ترین نکات هر یک از مراحل پرورش ماهی خاویاری، به شرح زیر است:
1) فراهم کردن استخر پرورش ماهی خاویار
به طور کلی، ماهیان خاویاری را می‌توان در یکی از سیستم‌‌های متراکم، نیمه‌متراکم، گسترده و مداربسته پرورش داد. انواع استخرهای بتونی یا فایبرگلاس، برای تمامی روش‌های مذکور مناسب هستند. اگرچه به علت گستردگی و فضای بیشتر، روش‌های نیمه‌متراکم و گستردۀ پرورش ماهی خاویاری در استخرهای خاکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ابعاد مناسب حوضچه‌های پرورش این ماهی‌ها، با توجه به نوع سیستم مورد نظر، متغیر است. به عنوان مثال ابعاد استخرهایی که برای سیستم متراکم استفاده می‌شوند، بسیار کمتر از روش‌های نیمه‌متراکم و گسترده خواهد بود.
امروزه برای پرورش ماهیان خاویاری، اغلب از استخرهای فایبرگلاس استفاده می‌شود. تولید و عرضۀ این استخرها با اندازه‌های مختلف، بیشتر نیازهای پرورش‌دهندگان را پوشش می‌دهد. از مهم‌ترین مزایای پرورش ماهی خاویار در استخرهای فایبرگلاس، سطوح صاف آن‌ها است که از خراشیدگی سطح پوست ماهی‌ها جلوگیری می‌کند.
پرورش‌دهندگان پس از انتخاب نوع استخر و بستر مورد نیاز برای پرورش ماهی‌ها، ملزم به آبگیری آن خواهند بود. با توجه به تراکم استخر، برای آبگیری می‌توان از منابع آب چشمه، چاه، قنات، رودخانه یا دریا استفاده کرد.
2) تهیۀ بچه‌ماهی
پرورش‌دهندگان جهت استفاده از بچۀ ماهیان خاویاری برای پرورش، می‌توانند به دو روش زیر اقدام کنند:
- پرورش لارو ماهیان خاویاری: در این روش، لازم است تا پس از هچ شدن تخم‌های لارو، تمامی مراقبت‌های لازم تا زمان رسیدن آن‌ها به مرحلۀ بچه‌ماهی نورس، انجام شود. جهت نگهداری درست لاروهای ماهیان خاویاری، باید آن‌ها را در استخرهای فایبرگلاس با ابعاد 7/1×7/1×5/0 و ظرفیت 1200 قطعه‌ای نگهداری کرد. پس از رشد لاروها به اندازۀ 3 گرم، می‌توان آن‌ها را به بسترهای پرورشی دیگر انتقال داد.
- خرید بچه‌ماهی خاویاری: در برخی مواقع، پرورش‌دهندگان تصمیم می‌گیرند که به جای تقبل زحمت پرورش لارو ماهیان، مستقیماً نسبت به خریداری بچه‌ماهی‌های خاویاری اقدام کنند. به طور معمول، قیمت ماهیان خاویاری نورس بر اساس نوع گونه و گوشت آن‌ها تعیین می‌شود. به عنوان مثال، بچه‌ماهی بلوگا به دلیل کیفیت بالای گوشت و خاویار خود، با قیمت بیشتری در بازار به فروش می‌رسد.
پرورش ماهی خاویاری چه مزایایی دارد؟
پرورش انواع ماهی خاویاری، روشی پایدار برای آبزی‌پروری است. چرا که این روش، بسیاری از خطرات مرتبط با سیستم بازار خرید و فروش خاویار (از جمله بیماری‌های انگلی این ماهی‌ها) را از بین می‌برد.
به عنوان مثال، استخرهای پرورشی امکان گردش مجدد آب را فراهم می‌کنند. این امر به پرورش‌دهندگان اجازه می‌دهد تا کنترل کاملی بر محیط پرورش ماهیان داشته و شیوع انواع بیماری‌های احتمالی را به حدأقل برسانند. همچنین می‌توان محصولات متنوعی از این ماهی‌ها نیز استخراج کرد.
تولید خاویار از ماهیان خاویاری
می‌توان گفت که ارزشمندترین فرآوردۀ تولیدی از ماهی خاویاری پرورشی، تخمک‌های باورر نشدۀ آن است که تحت عنوان «خاویار» شناخته می‌شود. استخراج خاویار از ماهیان پرورشی، بسته به نوع ماهی و زمان بلوغ آن، حدود 7 الی 12 سال طول می‌کشد.
تولید گوشت از ماهیان خاویاری
گوشت ماهیان خاویاری پرورشی، ارزش کمتری از خاویار دارد. با این حال به علت داشتن مقادیر زیادی از پروتئین و ویتامین A و همچنین کلسترول پایین، ارزش غذایی بسیار بالاتری نسبت به گوشت ماهیان غیر خاویاری داشته و انتخاب سالمی در رژیم غذایی افراد به شمار می‌رود. ناگفته نماند که این خوراک مغذی، یکی از بهترین گزینه‌ها برای کاهش وزن است!
تولید چرم از پوست ماهیان خاویاری
پوست ماهیان خاویاری، چرمی بسیار بادوام است که کیفیت خود را به مرور زمان، از دست نمی‌دهد. به علاوه بر خلاف چرم سایر حیوانات، در صورت تماس مکرر با آب نیز آسیب نخواهد دید. بسیاری از صنایع تولید کیف، کفش و دیگر محصولات چرمی، از پوست این ماهی‌ها برای افزایش کیفیت تولیدات خود استفاده می‌کنند.
دیگر موارد مصرفی
در سال‌های اخیر، پتانسیل استفاده از ضایعات پوست ماهیان خاویاری به عنوان منبعی غنی جهت استخراج کلاژن، مورد ارزیابی قرار گرفته است. دانشمندان در نتیجۀ تحقیقات خود، به این نتیجه رسیده‌اند که پوست و غضروف این ماهی‌ها می‌تواند منبعی جایگزین برای مواد زیست‌پزشکی، محصولات غذایی، لوازم آرایشی و کاربردهای دارویی باشد.
پرورش ماهی خاویاری چه معایبی دارد؟
نبود زیرساخت مناسب، هزینۀ بالای تهیۀ استخرهای پرورشی و تجهیزات لازم، از مهم‌ترین معایب پرورش ماهیان خاویاری است. همچنین بازۀ زمانی طولانی سوددهی این تجارت نیز می‌تواند از دیگر موانع موجود در مسیر استخراج خاویار از این ماهی‌ها به شمار رود.
از دیگر مواردی که پرورش‌دهندگان باید در این زمینه در نظر داشته باشند، حساسیت بالای موجودات آبزی در برابر انواع باکتری، ویروس، انگل و آلودگی‌ها است. از این رو تهیۀ بستری مناسب جهت پرورش ماهیان گران‌قیمت خاویاری، مسئله‌ای قابل توجه است.
سرمایه لازم پرورش ماهی خاویار چقدر است؟
راه‌اندازی بستری جهت پرورش انواع ماهیان خاویاری، هزینۀ گزافی دارد. به طوری که پرورش‌دهندگان جهت تهیۀ یک استخر پرورشی کوچک، به مبلغ 2 میلیارد تومان نیاز دارند. به علاوه، زمان رسیدن به سود پرورش ماهی خاویاری نیز به علت بلوغ دیررس این ماهی‌ها، بسیار طولانی است.
با این حال برای شروع این کار، می‌توان تنها از 5 نیروی کار استفاده کرد. به علاوه، وجود یک منبع آب و دستگاه تظیم دمای حرارت آن نیز در ابتدای امر، کفایت می‌کند.
سود حاصل از پرورش ماهی خاویار چقدر است؟
علی‌رغم سرمایۀ هنگفت مورد نیاز برای راه‌اندازی یک استخر پرورشی، گران بودن خاویار این ماهی‌ها آن را به تجارتی مقرون به صرفه تبدیل می‌کند. به علاوه در استان‌های شمالی کشور نیز اقدامات مناسبی در زمینۀ صادرات خاویار و گوشت انواع تاس‌ماهیان صورت گرفته است. از این رو با وجود زمان طولانی خواب سود، پرورش ماهی‌های خاویاری بازدهی بسیاری برای صاحبان سرمایه خواهد داشت.
ماهیان خاویاری چگونه تغذیه می‌شوند؟
تمامی گونه‌های تاس‌ماهیان گوشت‌خوار بوده و تغذیۀ آن‌ها از انواع زئوپلانکتون‌ها، موجودات کف‌زی، نرم‌تنان، سخت‌پوستان و انواع ماهی‌های دیگر صورت میگیرد. جیرۀ غذایی ماهیان خاویاری پرورشی، تأثیر زیادی در کیفیت گوشت و خاویار استخراج‌شده از آن‌ها داشته و باید همۀ پروتئین و انرژی آن‌ها را به طور کامل تأمین کند.
درصد غذادهی به این ماهی‌ها، با توجه به وزن بدن و درجۀ حرارت نگهداری آن‌ها متفاوت خواهد بود. به طور کلی در بهترین شرایط پرورش، بیشترین مقدار غذادهی حدود 5 درصد از وزن بدن بچه‌ماهی‌های خاویاری است. با افزایش وزن آن‌ها، این میزان به کمتر از 1 درصد کاهش می‌یابد.
چه مجوزهایی باید برای پرورش ماهی خاویاری دریافت شوند؟
به منظور تأسیس یک مزرعۀ پرورش خاویار، سرمایه‌گذاران باید با مراجعه به ادارۀ مدیریت شیلات و امور آبزیان استان‌های مختلف و همچنین، سازمان نظام مهندسی کشور، نسبت به اخذ مجوزهای مربوطه اقدام کنند. به طور کلی، مراحل دریافت مجوز جهت پرورش انواع تاس‌ماهیان و استخراج خاویار آن‌ها، به شرح زیر است:
- مراجعۀ متقاضی به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان و هدایت وی به شرکت‌های تخصصی خدمات مشاوره‌ای سازمان نظام مهندسی؛
- مشاوره با کارشناس مربوطه و ارائۀ تقاضانامه؛
- بررسی نامۀ تقاضا با توجه به شرایط متقاضی و دریافت مدارک مورد نیاز؛
- بازدید کارشناس از طرح و امکانات متقاضی و ارزیابی شرایط کار؛
- اخذ استعلامات لازم (در صورت واجد شرایط بودن متقاضی)؛
- ارائۀ تمامی مدارک تکمیل‌شده به سازمان نظام مهندسی؛
- صدور موافقت اصولی توسط سازمان؛
- استعلام از مدیریت امور اراضی جهت حفظ کاربری؛
- تهیۀ طرح توجیهی و نقشۀ اجرائی توسط متقاضی از طریق شرکت‌های واجد شرایط؛
- ارجاع پرونده به سازمان نظام مهندسی؛
- صدور پروانۀ تأسیس؛
- صدور پروانۀ بهره‌برداری پس از ساخت طرح آبزی‌پروری.
سخن پایانی
پرورش انواع ماهی‌های خاویاری برای استخراج خاویار و استفاده از گوشت آن‌ها، امری زمان‌بر و پر هزینه است. با این حال به دلیل بازار مصرف خود و قیمت بالای فرآورده‌های حاصل، توجیه اقتصادی بالایی دارد. شرکت باهو خاویار به عنوان اولین توزیع‌کنندۀ خاویار در ایران، از مهم‌ترین مراکز پرورش و تولید ماهی خاویاری به شمار می‌رود. شما می‌توانید جهت خرید انواع خاویار و محصولات غذایی دریایی با کیفیت، به فروشگاه آنلاین ما مراجعه کنید.